فرهنگ در معنای کلی آن، به "شیوه ی زندگی افراد یک جامعه" تعبیر می شود. این شیوه ی زندگی، در چارچوب نظام های معنا-بخشی مطالعه می شود که رفتارها، اندیشه و احساسات افراد جامعه را شکل و سمت و سو می بخشد، و مشتمل است بر زبان، ارزش ها، نگرش ها، هنجارها و تکنولوژی به عنوان عناصر اصلی تشکیل دهنده ی فرهنگ با بعد مادی و غیر مادی آن. ساختار فرهنگی ایران با توجه به تنوع تاریخی قومی، زبانی، مذهبی و ایدئولوژیکی که در مورد افراد این جامعه سراغ داریم ساختاری با خصلت " تکثرگرایی" و "چندفرهنگی گرایی-" است. فرهنگ ایرانی متشکل از خرده فرهنگ های متعدد و متنوعی است. به همه ی این ها باید تفاوت های فرهنگی" میان نسلی" را نیز افزود چرا که "خرده فرهنگ" جوانان ما - که بنا به معیارهای کمی، سهم قابل توجهی از جمعیت این کشور را تشکیل می دهند - در واقع، فرهنگی در دل فرهنگ کلی جامعه است که ارزش ها و هنجارها و رویه ها و رفتارهای خاص خود را دنبال می کند. برای درک الگوها و ارزش ها و آرمان های خرده فرهنگ جوانان امروز ما، می بایستی ایشان را موضوع مطالعات جامعه شناختی و فرهنگی قرار داد.
الگوهای فرهنگی که امروز در میان جوانان ما وجود دارد چه نوع الگویی است و چه ویژگی هایی دارد؟ برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید شناختی از اصطلاح الگوی فرهنگی به دست داد. الگوهای فرهنگی، در مقایسه با عادات اجتماعی که در هر جامعه ریشه دارتر هستند، گذرا و مقطعی تلقی می شوند، همیشه و همواره مثبت و مفید به حساب نمی آیند و ممکن است در بین کلیه ی افراد جامعه عمومیت یا مطلوبیت نداشته باشند یعنی به اصطلاح همه-گیر نشوند. برخی اوقات، ممکن است دولت ها تلاش کنند که الگوی فرهنگی خاصی را رواج دهند مثلاً در خصوص آرایش مو یا نوع پوششی که برای جوانان مطلوب تلقی می کنند، یا گروه های مذهبی خاصی ممکن است الگوی فرهنگی خاصی را مطابق با صلاحدید خود ترویج کنند که در بازه های زمانی خاصی مورد استقبال قرار بگیرند یا در بلندمدت با طرد از سوی افراد هدف مواجه شوند.
الگوی فرهنگی جاری و حاضر در مورد جوانان ما به نظرم متاثر از خاستگاه ملی آن که معرف تنوع و چندفرهنگی گرایی گسترده و دیرین است، همان الگوی تکثرگرا و تنوع گرا است که از تغییرات ارزشی شتابنده در دنیای معاصر استقبال می کند. جوانان ما، گذشته از این که در پیشینه ی فرهنگی اجتماعی متنوعی که ویژگی ساختارفرهنگی ایرانی است رشد می کنند، امروزه در نتیجه ی گسترش وسایل ارتباط جمعی و ارتباطات در سطح جهانی در معرض ارزش ها و آشنایی با الگوهای فرهنگی بسیار متنوعی نیز قرار می گیرند که به اندیشه، احساسات، و رفتارهای شان شکل متنوعی می دهد. به عبارتی می توان گفت که "گروه های مرجع" ایشان یا به عبارت جامعه شناختی آن "هنجارفرست ها"ی ایشان، بسیار متکثر شده است. ایشان، امروزه، هم از تاریخ و فرهنگ ریشه دار ایران تغذیه می شوند، و هم از پویایی و تحولات فرهنگ جهانی بهره می برند. این امر باعث می شود آن همشکلی و همرنگی یا به عبارتی، یکدستی، که در دهه های قبل مشاهده می شد- یعنی زمانی که مثلا دسترسی به رسانه های جمعی اینقدر فراگیر نبود و افراد تا این حد در معرض مواجهه با سبک های زندگی متنوع در سطح جهانی نبودند- دیگر در میان نسل جوان امروز ملاحظه نشود. جوان ایرانی امروز، نه "کپی برابر اصل"ی از پدر خود است، نه الزاماً کپی همسایه ی خود، نه هم کیش خود، نه هم مذهب خود، و نه حتی رونوشتی از افراد هم- نسل خود! هنگامی که بخواهیم سنخ شناسی از جوانان ایرانی به دست دهیم با مشکلات بسیاری مواجه می شویم.
زیر-مجموعه هایی که جوان ایرانی امروز را نمایندگی می کند، از تنوع فراوانی برخوردار است: جوان ایرانی، هم اهل علم است هم اهل ایمان، هم مذهبی است، هم سست- ایمان، هم سنتی است، هم متجدد، هم روشنفکر است، هم واپس گرا، هم سیاسی است، هم از سیاست گریزان، هم مشارکت جو و مسئولیت پذیر است، هم آسان گیر و متساهل، همانقدر عاشق پیشه است که عاقل و عاقبت اندیش، هم دائیه های قومی و ملی دارد، هم مهاجرت-جو و پذیرای فرهنگهای دیگر است. جوان ایرانی همانقدر جنگاور است، که مسالمت پیشه، متفکر است، که هنرمند ، که سخنور، که جوینده ی دانش، که مرد بازار و معامله، که سیاستمدار، که فعال سیاسی و اجتماعی و همانقدر مردان را نمایندگی می کند که زنان را. جوان ایرانی در ماه رمضان روزه می گیرد و در فصل عزاداری در مراسم باشکوهی که خود برپا می کند حضور فعال دارد در عین این که سبک خاص خود را در برگزاری همین مراسم بدعت می گذارد، پوشش و آرایش موی او نمایانگر جوان پایبند مراسم مذهبی سنتی آنچنانکه پدران او می شناختند یا شناخته می شدند نیست، او روایت "خاص خود" را از پایبندی اش به مذهب دارد!
به نظر شما تحولات اقتصادی اجتماعی در سطح جامعه چگونه بر رفتارهای جوانان تاثیر گذاشته است؟ بی شک تحولات در سطح نهاد های خاص در جامعه ی ما نیز بر روند تحولات خرده فرهنگ جوانان ما تاثیر می گذارد، مثلا تحولات قابل توجهی که ملت ایران در سطح نهادهای سیاسی، اقتصادی، و دینی تجربه و مشاهده کرده است، خواهی نخواهی بر روند گرایشات و رویه های رفتاری و جهان بینی و مسیر زندگی ای که ایشان برای خود ترسیم می کنند تاثیر می گذارد. جوان امروز منتظر تصمیم گیری دیگران برای خود نمی ماند، عملکردش مستقل تر از نسل های قبل به نظر می رسد، و به راحتی تن به دستورالعمل ها و تعیین تکلیف هایی که به او تحمیل بشود نمی دهد. از گذشته درس می گیرد و جسارت این را دارد که برای آیندگان تعیین تکلیف کند.
ویژگی بارزی که بتوان گفت جوانان امروز ایران را از نسل های قبل متمایز می کند کدام است؟ شاید مهمترین ویژگی قابل ذکر با توجه به آنچه گفتم، در خصوص جوانان ایرانی که در رفتار های اجتماعی فرهنگی و سیاسی ایشان بروز و تجلی پیدا می کند، این است که جوان ایرانی، و رفتارهایش، دیگر مانند قبل "پیش بینی- پذیر" نیست. این به نظرم معضلی است که سیاستگذاران یا مسئولین جامعه ی امروز با آن دست به گریبان اند. به ویژه زمانی که با نسل سومی ها، نسل چهارمی ها و .. سروکار پیدا می کنند. نسل جوان امروز، در جامعه ای هوشمند تر و مطلع تر پا به عرصه ی اجتماع می گذارد، امکانات آموزشی و تحصیلی فراوان تر است، دسترسی به منابع کسب اخبار، و علم و آگاهی وسیع تر شده است، و در نتیجه، سطح توقعات و انتظارات شان بالاتر است و با هوشمندی بیشتری وقایع و جریانات جاری در جامعه را نظاره می کنند. افق دید جوانان امروز وسیع تر شده است. جوان امروز مرزها را در می نوردد، نگاهی به عرصه ی چشمگیر فعالیت و حضور جوانان در سطح رسانه های غیر رسمی گویای این حدت و شدت و پویایی اندیشه و تعامل گرایی و مشارکت طلبی جوانان امروز ماست. فضای مجازی امروز با تکیه بر تکنولوژی پیشرفته ی رسانه های مدرن، که فضای عمل جوانان را گسترش داده است به خوراک مطالعاتی و تحقیقاتی جامعه شناسان، و علمای مطالعات فرهنگی و مطالعات جوانان ایران تبدیل شده است، در جهت کسب شناخت در زمینه ی روحیات و تجربیات و آرمان های نوپدید نسل جوان امروز ایران. چنین فضای پویای رسانه ای را در کمتر جامعه ای در منطقه یا در سطح آسیا سراغ دارم.
منبع : روزنامه شرق / 89/11/06
فروتنى در برابر خدا