وقف و ...

اسیر و مفقودالاثر، مركز توانبخشی، تعمیر پل و دبستان، تامین آب شرب قریه و غیره می باشند (مداح-1380).
با این اوصاف بدیهی است که «توصیه فرهنگ وقف» وتلاش برای دست یابی موفقیت وآن درابعاد مختلف اقصادی ، اجتماعی وفرهنگی ، به عنوان مهمترین مسئله ودل مشغولی مسئولان وصاحب نظران در کشورهای اسلامی وغیر اسلامی می باشد.(ارجمند نیا- 1380)
برای رهایی از عقامت اندیشه ،برای بیرون رفت از ركود ناانسانی، برای نجات از اسارت جهالت، برای ذوب نمودند یخهای منجمد اندیشه و برای رشد شعوری جامعه توسعه ی فرهنگ وقف و انفاق ضرورت است، چرا كه توسعه ی فرهنگ وقف و انفاق موجب ایجاد تعادل اقتصادی و مادی در جامعه می گردد و با تعادل مادی واقتصادی زمینه ی فعلیت پیدا كردن توانمندیها وپتانسیلهای بالقوه به وجود می آید. و بدین ترتیب حركت رو به رشد جامعه در مسیر تكامل مادی و معنوی آغاز می شود. وزان پس سرنوشت جامعه، بادستان توانمند خود جامعه تغییر می كند. دقیقا به همین لحاظ است كه ایجاد نهادهای خیریه بر مبنای«(اوقاف وانفاق» در جوامع كه عده ای بسیار اندك آن از بهترین امكانات مادی، رفاهی واقتصادی برخوردارند واكثریت مطلق آنها در چنگال فقر مادی و معنوی اسیرند بین توسعه و گسترش فرهنگ وقف و انفاق در جامعه ی اسلامی ما بیش از جوامع دیگر از ضرورت برخوردار است. (جوادی- 1380).

تعریف وقف

وقف كه از جمله عبادات و از صدقه ی جاریه است، در لغت به معنی ایستادن (منتهی الارب) و در اصطلاح فقهی به معنی حبس عین ملكی است بر ملك خدای تعالی كه ملكیت از مالك ملك به خداوند منتقل می شود. (لغت نامه ی دهخدا ذیل ماده ی وقف). به عبارتی دیگر: ماندن اصل مال وجابجایی منفعت آن، تا مردم از منافعش بهره مند شوند.
(واعظی- 1380).
وقف در لغت نامه، نگهداشتن و حبس كردن چیزی معنی شده است و می توان به بیان ساده چنین تعریف كرد، هنگامی كه موضوعی مادی كه دارای نقش اقتصادی نیز باشد توسط فردی برای مصرف در منظوری خاص در مدت زمان از حال و‌آینده نامحدود در نظر گرفته شود می توان گفت فعل وقف حادث شده است و چون هر فعلی در هر جامعه ای زمانی مقبولیت اجرا می یابد كه در چارچوب قانون و عرف آن جامعه مجاز تلقی شود و جای شدن آن فعل اثبات نقص قانون را نگردد و چون در تعریف وقف گفتیم اختصاص موضوعی مادی برای مصرف در زمان حال تا آینده نامحدود در منظور نظر واقف در آن امری محال نیست بنابراین باید حكم كرد واقف در انجام وقف نیت خود را در چهارچوب قوانین زمان حال جامعه شكل دهد.
(رفرم- 1380).

تعریف عمومی وقف:

وقف در واقع عملی است الهی كه شخص در كمال صحت و سلامت عقل و اندیشه، تمام یا قسمتی از مال و جان خویش را بی آنكه انتظار دریافت پاداشی را داشته باشد با تمام وجود و عشق و برای رضای خدا به همنوع یا همنوعان خویش می بخشد. (بندر چی- 1380).

تعریف معنوی وقف:

در بعد معنوی نیز وقف مفهوم پیدا می كند. در فرهنگ دینی اسلامی وقف معنوی بیش از وقف مادی تاكید گردیده و مدام وقف معنوی بر وقف مادی ترجیح داده شده است. وقف معنوی به وقفی اطلاق می شود كه از هیچ گونه ظاهر و جلوه های مادی برخوردار نیست و صرفا بازده معنوی دارد. هرعمل خیری كه باعث رشد ارزشهای معنوی، اخلاقی و فكری در جامعه شود وقف معنوی نیز بر آن صدق می کند؛زیرا معنویت معنویت در جامعه با رشد همین ارزشهاست كه رشد می كند و فقدان این ارزشها در یك جامعه نیز نشانگر انحطاط آن جامعه است (جوادی-1380).

وقف از نظر حقوقی:

وقف عملی حقوقی است كه به موجب آن شخص (اعم از شخص حقیقی یا حقوقی) عین مالی را از مالكیت خود خارج نموده از هرگونه نقل و انتقال- اعم از نقل و انتقالهای ارادی مانند اقسام معاملات و نقل و انتقالهای قهری مانند توارث و سایر تصرفات بطور كامل مصون نگاه می دارد و منافع آن را در راههای خداپسندانه و امورخیریه بطور دایم به جریان می اندازد تا افراد محدود و معین و یا نامحدود و غیر معین به صورت بلا عوض از منافع بهره مند شوند.(امینیان مدرس- 1381، ص296-297)

موقوفه:

مالی كه وقف آن از حیث داشتن شرایط صحت، تمامیت یافته و دارای شخصیت حقوقی شده است، موقوفه نامیده می شود.
(آیت اللهی- رخ، 1383: 294).

وقفنامه:

سند وقف؛ نوشته ای است كه واقف در موردوقف مال خود تنظیم نموده و در آن درباره ی مسائل مختلف مربوط به اداره ی موقوفه و چگونگی صرف عواید آن و سایر مسائل تعیین تكلیف كرده است‌ (محمد امینیان مدرس- 1381 ص305).

مدیریت وقف:

شایستگی و امانتداری و توانایی سرپرست اوقاف از مسائلی است كه باید محرز شود و در صورت امكان، سرپرست خود اهل وقف باشد. سرپرستی وقف در مرحله ی اول به واقف می رسد و پس از او فردی كه واقف او را معین كند. اگر واقف بدون تعیین ناظر بر وقف، بمیرد، موقوف علیه اگر رشید باشد متصدی آن می شود و پس از او قاضی به عنوان ولی، این وظیفه را قبول می كند. (میراث جاویدان- زمستان 1385 ص9).

متولی:

شخصی است كه در وقف نامه و یا ضمن تشكیل وقف از طرف واقف، برای اداره ی عین موقوفه معین شده باشد از نظر قانون مدنی، متولی پس از قبول سمت تولیت، حق استعفا ندارد.
واقف یا حاكم نیز حق عزل متولی را ندارند و چنانچه خیانت او در اداره ی عین موقوفه مشاهده شود، شخص مورد اعتمادی كه امین نامیده می شود، با حكم دادگاه صالح به او ضمیمه می شود.
واقف می تواند سمت تولیت موقوفه را در ضمن انعقاد وقف شخصاً به عهده می گیرد.ممکن است واقف دروقف نامه متولیان متعدد معین نماید و وظایف آنان را تفكیك نماید.
چنانچه واقف ضمن تشكیل وقف، یا در وقف نامه اقدام به تعیین متولی نكرده باشد، بعدا چنین اختیاری نخواهد داشت.
(آیت اللهی- رخ، 1383: 289).

وظیفه ی متولی:

بدون شك هرگاه واقف وظیفه ی متولی و چارچوب آن را معین كند و متولی تولیت را بپذیرد، وظیفه اش این است كه با كمال اخلاص و امانتداری به انجام آن امور بپردازد؛ اما اگر واقف وظیفه ی او را مشخص نكند، وظیفه اش انجام امور متعارف و مرسوم از قبیل تعمیر، اجاره، اصلاح، پرداخت اجرت، مالیات، وصرف منافع آن موارد معین شده و... كه به نفع موقوفه و موقوف علیه است، می باشد. تا هنگامی كه متولی بطور عادی و متعارف انجام وظیفه می كند، موقوف علیهم و دیگران نمی توانند تولیت را بر عهده بگیرند. (معروف الحسنی، 1380: 219)

تولیت:

مدیریت مستقیم در اصطلاح، تولیت نامیده می شود. واقف ممكن است تولیت موقوفه را خود عهده دار شود و یا در این سمت را به شخص دیگری تفویض نماید، ولی هر كدام از این دو مورد باید وقف نامه مشخص شود والا بعد از تمامیت وقف، واقف حق مداخله دراین خصوص را ندارد. (آیت اللهی- رخ، 1383: 267).
نحوه اداره ی موقوفه: ماده82 ق. م. می گوید: «هرگاه واقف برای اداره كردن موقوفه ترتیب خاصی معین كرده باشد، متولی باید به همان ترتیب رفتار كند و اگر ترتیبی قرار نداده باشد متوالی باید راجع به تعمیر و اجاره و جمع آوری منافع و تقسیم آن بر مستحقین و حفظ و غیره مثل وكیل امینی نماید».

وقف درسیمای اجرایی:

وقف در قانون مدنی ایران در ماده ی 55 چنین تعریف شده است؛
«وقف عبارت است از اینكه عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود» (بندرچی- 1380)
وقف در سیمای اجرایی خود به دو صورت ظاهر می گردد: 1. وقف خاص وقفی كه مختص دسته ی معین و خاصی باشد مانند وقف بر اولاد یا بر افراد و طبقه خاص از مردم:2. وقف عام وقفی است كه مقصود از آن امور خیریه است و مخصوص دسته و طبقه ی معینی نیست مانند وقف بر فقرا، وقف برطلاب و مدارس و مساجد، مقابل وقف خاص كه مراد از آن حصر كردن و منحصر ساختن است؛ (سید احمد موذن علوی قسمت چهارم ص26و 27) (سیدعلی اصغر هدایتی-1380)

وقف در قرآن

مهمترین و محكمترین سند و مدرك آیین مقدس اسلام، قرآن كریم می باشد همان كتاب آسمانی كه سخن و كلام خالق هستی و آفریننده ی انسان است. (آیت اللهی- رخ، 1383)
درقرآن آیه ی كه بر وقف و احكام فقهی آن صراحت داشته باشد وجود ندارد، لكن می توان از باب اولویت به آیاتی كه بطور عموم برانجام افعال خیر و تحریص و ترغیب آن دلالت دارد تمسك جست و بدانها استناد كرد، نظیرآیاتی كه پیرامون انفاق، احسان، تعاون، صدقه، قرض الحسنه، خیرات ومبرات، عمل صالح، باقیات الصالحات، ایثار و... درقرآن آمده میت وآن به جواز وقف بلكه رجحان و استحباب آن استدلال كرد كه وقف را هم شامل می شود، نظیر آیات ذیل: فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه، ان الله سمیع علیم»: پس كسی كه آن را بعداز شنیدن،تغییر دهد، تنها گناه آن بركسانی است كه آن- وصیت- را تغییر می دهند، خداوند شنوا و داناست (بقره/181)
«المال و بنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربك ثوابا و خیر املا»: مال وفرزندان زینت حیات دنیا هستند و باقیات الصالحات- ارزشهای پایدار وشایسته- ثوابش نزد پروردگارت بهتر و امیدبخش تر است (كهف/46)
روشن است كه مفهوم باقیات الصالحات آنچنان وسیع است كه هر فكر وایده وگفتار و كردار صالح وشایسته ای كه طبعا باقی می ماند و اثرات و بركاتش در اختیار افراد و جوامع قرارمی گیرد، شامل می شود.

وقف در سنت:

مراد از سنت مجمع قول وفعل و تقریر یا سیره ی علمی و عملی و جلوه های رفتاری پیامبر اسلام (ص) (به اعتقاد شیعه) ائمه معصومین (ع) است كه دومین منبع از منابع معارف اسلامی است.
سنت پیامبر (ص): در حدیث مشهوری از پیامبر (ص) نقل شده كه فرمود:
اذا مات الانسان انقطع عمله الا من ثلاث: در حدیث صدقه جاریه او علم یتتفع به او ولد صالح یدعو اله.(نهج الفصاحه/ص200/ح239)
وقتی انسان بمیرد عمل او خاتمه می یابد مگر در سه چیز:
1- صدقه جاریه (وقف)
2- علمی كه از‌آن استفاده شود.
3- فرزند صالحی كه برای او دعا كند (عزت الله واعظی- 1380)

زمینه های مختلف وقف و اقسام آن:

از آنجا كه معمولا وقف در زمینه های مورد نیاز جامعه صورت می گیرد امور خیریه وقفی را می توان به چهار بخش تقسیم كرد.
1- امور فرهنگی: به نیت بالا بردن توان فرهنگی جامعه با تاسیس مدارس قدیمه، مدارس جدید كمك هزینه تحصیلی طلاب و دانش آموزان، تهیه وسایل تحصیلی، وقف كتاب و كتابخانه و انتشار كتاب از درآمد موقوفات
2- امور بهداشتی: تاسیس بیمارستانها، تیمارستانها، وحمامها.
3- امور اجتماعی و رفاهی: ایجاد كاروانسراها، رباطها در گذشته، پلها، بازارها، آب انبارها، قناتها،کارخانه ها ، توجه به یتیمان وفقرا،
4- امور مذهبی: ساختن مساجد، زیارتگاهها (اصیلی: 1373: 108)

اقسام دیگر وقف:

الف: وقف انتفاع: وقف انتفاع وقفی است كه نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد مادی نیست مثل وقف زمین ملكی برای احداث مسجد.
ب: وقف منفعت: وقف منفعت،‌ وقفی است كه نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد است تا درمصرف معینی هزینه شود مانند: وقف مغازه یا مزرعه برای نگهداری و اداره ی مسجد یا مدرسه و... كه می توان عند الزوم تبدیل به احسن یا عود و انفع از لحاظ درآمد مادی نمود ولی در وقف انتفاع نتوان تبدیل نمود. (واعظی، 1380)

وضعیت اداره موقوفات در ایران

بطور كلی موقوفات كشور در حال حاضر به سه شیوه اداره می شوند:
1- موقوفات متصرفی: این دسته از موقوفات مستقیما زیر نظر سازمان اوقاف و امورخیریه اداره می شوند.
2- موقوفات غیر متصرفی: این دسته از موقوفات دارای متولی بوده و بطور مستقل اداره می شوند، ولی سازمان اوقاف نظارت قانونی بر كار آنها داشته و آنها موظف اند گزارش عملكرد خود را مرتبا به سازمان اوقاف اعلام نمایند.
3- موقوفات مستقل: این دسته از موقوفات مستقیما زیر نظر نماینده ی ولی فقیه هستند بطوری كه ولی فقیه نماینده ای را به عنوان متولی در آنها منصوب می كند. این دسته از موقوفات خارج از حوزه ی مدیریت سازمان اوقاف و امور خیریه است. موقوفات آستان قدس رضوی و یا حضرت عبدالعظیم حسنی نمونه هایی از این دسته موقوفات هستند.
اموال موقوفه باید دارای چهار ویژگی 1. تایید2. قابلیت ابدال و استبدال 3. تولیت وقف 4. غیر منقول بودن باشد. همانطور كه مبانی مدیریت موقوفات در اسلام ازدیدگاه مالی هم باید خلق درآمد كند شخصیت مستقل را حفظ كند شفافیت داشته باشد. تبدیل به احسن شود ومتولی و ناظر هم داشته باشد.(مهتدین- 1386)

وقف وعدالت

مقوله ی عدالت، مقوله ی بایستگی ها و شایستگی هاست. وقف می تواند به عنوان یك سیستم پویا و بازوی نیرومند با ایجاد و حفاظت و بهره برداری مناسب در جهت تحقیق عدالت اجتماعی،‌ اقتصادی و فرهنگی به كار آید.
1. جنبه اجتماعی
1. استحكام پیوندهای اجتماعی اعم از خانواده و ... 2. ایجاد كننده و گرمی بخش وفاق و دوستی است 3. بوجود آورنده ی موسسات و سازمانهای جدید اجتماعی و رفاهی است 4. ایجاد كننده و توسعه دهنده ی شهرها و روستاها است 5. تامین كننده ی منابع و ابزار مورد نیاز مردم است 6. كاهش دهنده ی فاصله ی طبقاتی است 7. پرورش روحیه ی خودباوری مقدمه ی خداباوری 8. آرامش بخش و رام كننده ی دردها و آلام مردم 9. ...
2. جنبه اقتصادی
1. پدید آورنده و احیا كننده ی بسیاری از مشاغل است 2. توسعه دهنده ی كشاورزی و دامداری است 3. ایجاد كننده و توسعه دهنده ی صنعت و معدن است 4. ایجاد كننده و توسعه دهنده ی علوم پزشكی ... 5. رشد و بالندگی ثروتها و توانایی های جامعه را باعث می گردد.6.موجب فناوری وتوسعه تحقیقات است. 7. در زمینه ی اشكال زایی بسیار كارآرا است 8. توسعه ی گردشگری و صنعت توریسم را موجب می گردد 9. افزایش بهره وری را به عنوان اساسی ترین محور اقتصاد تامین می سازد 10. درگسترش صادرات و واردات نقش اساسی دارد11. ...
3. جنبه فرهنگی
1. معرفی دین و نهادینه خدا باوری 2. رشد خصایل خوب انسانی همچون فداكاری و گذشت 3. معرفی جهان اسلام به بیگانگان 4. معرفی تشیع سرخ علوی و حكومت ولایی 5. ایجاد و توسعه ی نهادهای فرهنگی 6. توسعه ی كتاب كتابخوانی 7. توسعه ی هنر دركلیه ی رشته ها 8. حفظ میراث فرهنگی 9. تشكیل و گسترش همایشها، كنگره ها و كنفرانسها.10. چاپ نشریات برای بالا بردن آگاهی های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی 11. حفاظت و حراست و بازسازی از اماكن متبركه 12. در ایجاد وتوسعه ی مدارس و بیمارستانها و مساجد و تكایا نقش اساسی داشته است 13. ... (ارجمند نیا-1380)

- تاثیرات وقف

پاره ای از سنتها، كلیدهای گشایش و برخوردار از آثار مبارك و تحول آفرین می باشند.از این نمونه سنت نیكوی وقف است كه بركات و پیامدهای آن همچون چتری، تمام ابعاد و عرصه های گوناگون جامعه را می پوشاند و حضور جدی و ارزشمند خود را حفظ می نماید.

1. كنترل ثروت

از آثار عمده ی وقف كه به طور خودكار عمل می كند محدود كردن تكاثر طلبی در میان آحاد گوناگون مسلمین است.
وقف با توزیع مجدد در آمد بین افراد جامعه، آن را به سمت توازن اجتماعی هدایت می كند. لذا گر چه وقف و صدقه انفاق و مانند آن بیشتر به عنوان امور اخلاقی شناخته شده اند، ولی در عمل تاثیر بسزایی در تامین عدالت اجتماعی دارد و از عوارض سوء بی عدالتی اجتماعی و شكافهای طبقاتی تا حد زیادی می كاهد و ازحاد شدن مشكلات اجتماعی جلوگیری می كند. (سلیمی فر- 1370 ص168)

2. وقف و فقر زدایی

یكی از جاهایی كه وقف می تواند بطور فعال وارد عمل شود و موانع سعادت و به فعلیت رسیدن استعدادهای انسان را برطرف كند «محو فقر در جامعه» و در نتیجه تامین اجتماعی می باشد. نخستین انگیزه های واقفان برای مبادرت به وقف نابودی فقر و محرومیت از جامعه ی مسلمین بوده است.

3. وقف و گسترش علوم و فنون

از قرن دوم الی نهم هجرت، قرنهایی است كه اوقاف به نهایت شكوفایی خود رسید. از جمله موقوفات در آن دوره تاریخ، جهت رشد شاخه های مختلف علوم اختصاص یافت. جرجی زیدان می گوید: « نظام الملك اولین كسی بود كه در اواسط قرن پنجم هجری به واسطه ی تاسیس مدارس در ممالك اسلامی شهرت یافت و در بغداد و اصفهان و نیشابور و هرات و غیره، مدارس ساخت و همه ی این مدارس، به خصوص مدرسه ی بغداد بنام وی« مدرسه نظامیه» خوانده می شد. كتابخانه های مهمی نیز در این دوران تاسیس و در اختیار عموم گذارده شد كه نخستین كتابخانه ی عمومی را خلفای عباسی در بغداد دایركردند وآن را بست الحكمه نامیدند و كتابهای مختلف علمی را در آن جمع كردند. (فصلنامه وقف، میراث جاویدان 38/20 -15)

4. وقف و آثار تربیتی

یكی از مسائل مورد توجه مكتب اسلام گسترش عدالت اجتماعی و نجات دادن انسانها از ناامیدی و تبعیضهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و ایجاد قسط و عدل است. لذا در قرآن كریم بطور مكرر به آیاتی برمی خوریم كه بر مساله ی نیكو كاری و احسان وكمك به فقرا و مستمندان، دستگیری مظلومان و غیره تاكید می نماید. سنت حسنه ی وقف نیز یكی از حسنات موكد و از باقیات و صالحات است كه مورد تاكید آیین اسلام می باشد.

5. وقف والفت بخشیدن بین دلها

وقف به عنوان شكلی از صدقات و به عنوان صدقه ای كه همیشه جریان دارد به نوبه ی خود سهمی بزرگ در تالیف قلوب مردم داشته و خواهد داشت.
شارع مقدس به افراد خیر و نیكومنش اجازه داده است كه با یك دید وسیع جهانی همه ی انسانهای محروم و محتاج از هر رنگ و نژاد و ملیت و حتی از هر عقیده و مرام و مسلك را در نظر داشته باشند و برای رفع نیازمندیهای آنان اقدام كنند.
امروز در سراسر جهان محرومان و نیازمندان فراوانی وجود دارند كه با كمك و مساعدت به آنها می توان راه نفوذ فرهنگی و اعتقادی را گشود. (فصلنامه میراث جاویدان10/52-51)

6. وقف و شاخصه های تعلیم وتربیت

نقش آموزه های فرهنگی تعلیم وتربیت اسلامی مشخص شده كه پدیده ی وقف یكی از آموزه های زیباست. چه آنكه تمام آموزشگاهها و مدارس علمیه ی موقوفه و موقافات جاریه جهت تامین نیاز دانش پژوهان و همه ی موارد و انواع دیگر آن در جمع بندی تعلیم وتربیت اسلامی نقش موثری دارند.
پدیده ی وقف را كه خود یكی از مصادیق بارزعمل صالح است و نشات گرفته از سیره نبوی می باشد می توان در مورد تعلیم وتربیت اسلامی از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد. ( وقف و آثار تربیتی آن/ 41)

7. وقف و تعاون برادری

یكی از مظاهر بزرگ اسلامی، روح اخوت برادری است خداوند متعال می فرماید: «انما المومنون اخوه» «یعنی تمام مومنین با هم برادرند» و حتی در احكام شرع هم به موضوعات اخوت و برادری برخوردهایی داریم مثل نماز جماعت، حج، اداء زكات، اداء خمس، كه در اینها روح كمك كردن به همنوعان نهفته است و خواسته شده كه مسلمانان گره از كار همدیگر باز كنند. در این میان به واژه ی مقدسی مثل كلمه ی وقف بر می خوریم كه روح تعاون و اخوت بطور وضوح در آن نهفته است، كه واقفین خیراندیش با وقف كردند مال خود از جمله اهداف بلند مدت را این دانسته اند كه گره از كار انسانی باز شود.

8. وقف و حفظ ارزشها

از آثار گرانقدر وقف در عرصه ی اجتماعات؛ به ویژه جوامع دینی و مذهبی، حفظ وحراست از ارزشها می باشد در پرتو اجرای این سنت نیكو و حسنه ی الهی وانسانی احكام و دستورات دین كه عمل به آنها ضامن بقای بنیان های خردمندانه در جامعه می باشد، به بهترین وجه مستحكم شده و پیكره ی اجتماع را از ابتلا به آلودگیهای اخلاقی،‌ فكری، فرهنگی و سیاسی واكسینه می نماید.

9. وقف وایجاد اشتغال

از دیگر بركات وقف و پیامدهای ارزشمند آن بعد اشتغال زایی و یا حفظ و پایدار سازی مشاغل گوناگون می باشد. این اثر مهم با مراجعه ی موشكافانه به متن وقف نامه ها كاملا آشكارمی گردد.
از این رو بسیارمناسب است كه دست اندركاران با بحران اشتغال؛ به رویكردی علمی و جدید به عنصر وقف؛ بخشی از آثار شوم و ناگوار بیكاری را كاهش داده و زمینه های مبارك مشاغل سالم و مولد را هر چه بیشتر فراهم نمایند.(آیت اللهی، رخ، 1383: 345-351)

تاثیر وقف بر استقلال-اقتصادی، سیاسی و رشد و توسعه

وقتی سخن از تاثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه مطرح می شود هرگز به این معنا نیست كه وقف به تنهایی می تواند همه ی ابعاد و زوایای گوناگون اقتصاد یك ملت را در برگیرد، بطوری كه برای اقتصاد كشور به منافع مالی دیگر نیازی نباشد، بلكه منظور این است كه وقف به عنوان یك سرمایه ی عظیم مالی می تواند در این سمت و سو دارای نقشی سازنده و قابل توجه و سهمی بزرگ باشد. همچنین به این معنا نیست كه بیاییم برخلاف انظارو اغراض واقفان، درآمد اوقاف را از موارد اصلی مصارفشان كه (مثلا) در وقف نامه های آمده است، منحرف سازیم و آنها را در راه تحقق استقلال اقتصادی و رشد توسعه بكار گیریم وبه مصرف برسانیم. حقیقت مورد نظر این است كه می توان سرمایه های عظیم اوقاف را نیز همانند دیگر سرمایه ها با رعایت همه ی جوانب وقف و موازین شرع و اغراض و اهداف واقفان در فرآیند فعالیتهای تولیدی وخدماتی قرار داد و آنها را از حالت ركود ازمایه خرج كردن به حالت تحرك زایایی هدایت كرد تا بدین وسیله هم به رشد وتوسعه و استقلال اقتصادی و سیاسی كشور كمك شایان و قابل توجه، شده باشد وهم روز به روز برسرمایه های اوقاف افزوده شود كه این امر قطعا در جهت اغراض واقفان نیز هست.
1- فعالیتهای كشاورزی
2- فعالیتهای تولیدی
3- فعالیتهای خدماتی و اجتماعی

تاثیر وقف بر تحقق عدالت اجتماعی و رفاه عمومی

ازمتون اسلامی به خوبی روشن است كه اسلام، همخواهان زدودن همه ی جوانب و زوایای
فقر در جامعه است و هم خواهان رفاه عمومی در حد معقول و مشروع.
اولا فقر زدایی تنها در حد قوت لایموت به نیازمندان كفایت نمی كند.
ثانیا مسلمانان در برابر یكدیگر مسئولند و كفالت همگانی دارند.

نقش وقف

وقف از دو راه می تواند در این مورد موثر باشد:
1. نفس استقلال اقتصادی و رشد وتوسعه ی اقتصادی (مبتنی برموازین اسلامی) بطور طبیعی موجب رفاه عمومی و زدودن و حداقل كاهش چشمگیر فقر و محرومیت و آثار شوم آن در جامعه خواهد شد.(حائری، 1380 :421)
2. بخش عمده موارد مصرفی كه واقفان دورنگر و نیكوكار در طول تاریخ وقف در نظر گرفته اند به رفاه عمومی، فقر زدایی وعدالت اجتماعی مربوط می شود. اگر ما نگاهی هر چند گذار، به تاریخ وقف و مضمون وقف نامه ها بیندازیم به خوبی در می یابیم كه واقفان خیر و درواندیش تمام زوایا و جوانب نیازها را در نظر گرفته اند.(سعید خو،خیر آبادی،1380)

نقش وقف در توسعه ی فرهنگی

وقف فرهنگی به معنی برخوردار ساختن اقشار محروم جامعه از مزایای فرهنگی، درجهت توسعه ی فرهنگی جامعه است. برخورداری اقشار محروم جامعه از مزایای فرهنگی، باعث رشد جامعه می گردد. بدلیل اینكه بهره مندی اقشار محروم جامعه به منزله ی، سیالیت فرهنگی جامعه،رمق خلاقیت را دروجود جامعه می دواند. وقتی جامعه خلاق شود، تفكر در جامعه زنده می گردد. با زنده شدن تفكر در یك جامعه، جامعه هرگز رو به فقر گام برنمی دارد؛ برای اینكه تفكر، جامعه و افراد جامعه را به شناخت درست از زمان، نقش آن در تكامل پدیده ها و نیازمندیهای زمان هدایت می كند. و بدین طریق جامعه در تمام معضل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارای تشخیص و شناخت درست می گردد. لذا وقف فرهنگی به مثابه ی باز گرداندن تفكر در لایه های زیرین جامعه است. وقف فرهنگی تزریق آگاهی به انسانهای محرومی است كه صدها سال اسیر قفس جهالت مانده اند. وقف فرهنگی فروزان كردن مشعل نور در دل تاریكی جهالت انسانهاس؛ جهالتی كه به مثابه ی زنجیره در بیغوله های زندان تفكر را اسیر خویش نگه داشته است. بنای عقامت و نازایی تفكرصرفا با وقف فرهنگی از بین می رود. وقف فرهنگی است که تفکر را درسطح تمام افراد جامعه همگانی می كند. انسانهایی كه نهادهای فرهنگی را به جامعه وقف می كنند؛ آگاه باشند، كه در واقع با وقف نهاد فرهنگی به جامعه، اندیشه را به جامعه اهدا نموده اند. اندیشه كه بدون آن حتی نمی توان خدای خویش را شناخت و همه باید بدانند كه اگرتفکر را به افراد جامعه ادا کنندنه تنها جامعه را نجات داده است بلکه خود را نیز جاودانه ساخته است؛زیرا نسل های بعدی را به خوب خواهند دانست که کدام انسانها ،به چه چه میزان از ایثارف بقا نسل خویش را با اهدای تفکر به جامعه، تضمین نموده اند.

نقش وقف در بالا بردن ارزشهای الهی ومعنوی

مهمترین جنبه واساسی ترین بعد دربحث وقف ونقش وقف درتوسعه فرهنگ وتمدن اسلامی ،نقش وقف درتکامل وتوسعه ارزشهای الهی ومعنوی است. فرهنگ وتمدن برمبنای ارزشهای مادی ومعنوی استواراست. مهمترین نقشی که وقف درتوسعه فرهنگ وتمدن ایفا می کند. توسعه معنوی جامعه است. توسعه معنوی جامعه بدین مفهوم است که جامعه دربعد الهی، دینی وارزشهای معنوی خویش بیشتر ازابعاد مادی رشد می کند؛زیرا اگر وقف را از دیدگاه انسانی و معنوی آن نگاه كنیم وقف عبارت است از به خدمت گرفتن ارزشها و امكانات مادی اش به نفع ارزشهای معنوی، به عبارت دیگر جامعه زمانی از لحاظ معنوی بیشتر رشد می کند که ارزشهای مادی وامکانات مادی اش درخدمت امكانات و ارزشهای معنوی اش باشد.ودرعوض ارزشهای معنوی زمانی در یك جامعه می میرد كه ارزشهای معنوی درخدمت امكانات و ارزشهای مادی بوده و توانمندیهای انسانی، الهی و معنوی جامعه قربانی اهداف مادی، غیر انسانی و غیر الهی گردد. (جوادی، 1380)

جایگاه اجتماعی وقف

مهمترین ویژگیهای اجتماعی وقف را می توان در موارد زیر خلاصه نمود:
1- از بارزترین ویژگیهای اجتماعی نظام وقف طبقاتی نبودن آن است. بدین معنا كه سنت وقف همواره و برای همه ی اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار یك طبقه ی خاص نبوده و نیست.
2- نظام وقف عبارت است ازچارچوب بنیادین مسئولیتهای متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان ونیازمندان.
3- نظام وقف یكی از ساز وكارهای تحقق عدالت اجتماعی و وسیله ای صلح آمیز برای توزیع مجدد در آمد بدون هرگونه اجبار و مداخله ی قدرت حاكمانه بوده و هست.
4- وقف نقش ملموسی در ارائه ی خدمات رفاهی (بویژه در مناسبتها و حوادث و تصمیم گیریهای مهم شخصی و خانوادگی مانند ازدواج، استغال، تحصیل، برگزاری مراسم وعزا و...) دارد.
5- وقف در حمایت از كیان خانواده كه سنگ بنای جامعه است و حفظ انسجام و یكپارچگی آن از طریق حمایتهای مالی وتداركاتی و نیز حمایت از حقوق افراد ضعیف و بیمار خانواده ها و كسانی كه از توانمندیهای جسمی و روحی كمتری برخوردارند نقش مهمی ایفا كرده و می كنند.
6. وقف فراهم کردن چارچوبی اساسی برای مشارکت مردم درامور اجتماعی است بدین معنا که تصمیم یک فرد برای نهادهای عام المنفعه (چون مدرسه بیمارستان) را به وجود می آورد.(مهتدین،1386:19)

وقف فرهنگی

فرهنگ به هستی خاص یك جامعه اطلاق می شود. یعنی جامعه دركلیت خویش با جوامع دیگر تفاوت چندانی ندارد و آنچه كه كیان یک جامعه را از جوامع دیگر متمایز می سازد،فرهنگ آن جامعه است . فرهنگ یك جامعه برتفكر آن جامعه استواراست وتفكر نیز در بستر فرهنگ رشد خواهدكرد. جامعه ای با تفكر پویا جامعه ای است كه از تفكر قوی برخوردار است و تفكرقوی نیز در دامن فرهنگ شایسته و بارز، پرورش می یابد. برخورداری اقشارمحروم از مزایای فرهنگی باعث رشد جامعه می گردد.بدلیل اینکه بهره مندی اقشار محروم جامعه به منزله سیال بودن فرهنگ جامعه است سالیت فرهنگ، رمق خلاقیت و در وجود آن جامعه زنده می گرداند. وقف فرهنگی تزریق آگاهی به انسانهای محرومی است كه صدها سال اسیر قفس جهالت مانده اند. وقف فرهنگی فروزان كردن مشعل نور در دل تاریكی جهالت انسانهاست. جهالتی كه به مثابه زنجیر تفكر را اسیر خویش نگه داشته است. بنای نازایی تفكر با وقف فرهنگی از بین می رود و وقف فرهنگی است كه تفكر را در سطح تمام افراد جامعه همگانی می كند. انسانهایی كه نهادهای فرهنگی را به جامعه وقف می کنند آگاه باشند که درواقع با وقف نهاد فرهنگی به جامعه اندیشه را به جامعه اهدا نموده اند. اندیشه ای كه بدون آن حتی نمی توان خدای خود را شناخت ... (نوای وقف- مرداد 1387)

چارچوب نظری

وقف یك پدیده اجتماعی است كه با محیط جغرافیایی و نظام ارزشی و هنجارهای فرهنگی یك جامعه در ارتباط است. وقف می تواند بر نظام اجتماعی و رفتارهای سیاسی و فرهنگی اثر گذاشته و به حل مسائل جامعه كمك كند و همچنین از نهادها و موسسات اجتماعی و كارگزاران فرهنگی تاثیر بگیرد به همین جهت دست اندركاران مسائل سیاسی و اجتماعی می توانند وقف را از نگرش و دیدگاه خود مورد بررسی و كنكاش قرار داده و به تعریف نظری عملیاتی، مطابق با هنجارهای اجتماعی بپردازند.
امروزه سه دیدگاه نظری و فكری در مكتب جامعه شناسی مطرح است كه می توان از این سه دیدگاه به بررسی پدیده های اجتماعی پرداخت. كاركرد گرایی، ستیز گرایی و ساختار گرایی.

كاركردگرایی و پدیده وقف:

جامعه شناسان كاركردگرا می گویند: زندگی اجتماعی وقایعی تصادفی نیست زیرا جامعه و فرایندهای مربوط به آن دارای نظام و الگوست و رفتارهای اجتماعی نیز دارای الگوهای منظم و مشخص هستند و دارای كاركردهای گوناگون می باشند كه این كاركردها ممكن است مثبت یا منفی باشد این نظریه می گوید: در شرایط معمولی همه ی عناصر و نظام اجتماعی از قبیل مدارس، خانواده و دولت با هم سازگاری و گرایش دارند و به این ترتیب كه هرعنصری به حفظ ثبات كلی و همگانی كمك می كند با این تعریف وقف را می توان دارای كاركردهای گوناگونی دانست كه عبارت اند از:
الف: انجام عمران و آبادانی ب: ارضای روانی و عاطفی واقف یا واقفان ج: كمك به فقیران و نیازمندان د: انجام مراسم عبادی ومذهبی وقف یك رفتار مذهبی ودینی است. مذهب دارای این كاركردهای گوناگونی می باشد مذهب می تواند به همبستگی اجتماعی كمك نماید. دادن معنا به زندگی اجتماعی و كنترل اجتماعی از دیگر كاركردهای مذهبی است. وقف به نوعی دارای این كاركردها می باشد مالیات، خمس، زكات و وقف هر یك دارای مشابتهایی هستند و آن این است كه قسمتی از مال و یا دارایی افراد صرف اموراجتماعی می شود اما وقف یك رفتار اختیاری وارادی است كه واقف می تواند نسبت به انجام آن اختیار كامل داشته اما خمس، زكات و مالیات حالت اجباری دارد.

ستیزه گرایان و پدیده وقف

دیدگاه ستیزه گرایی بر این باور است كه جامعه از تنش، فرآیندهای اجتماعی، تضاد،رقابت ودگرگونی و نابرابریهای اجتماعی تشكیل شده است. اینان این فرض را می پذیرند كه جوامع پیوسته در حال دگرگونی هستند و تضاد، خصلت دایمی آنهاست. آنان معتقدند در جامعه دو گروه وجود دارند؛ ثروتمندان و فقیران- پدیده ای چون وقف مانند خمس و زكات می تواند نابرابری های اجتماعی را به سمت معادلات و برابری و عدالت اقتصادی، اجتماعی سوق دهد.
وقف گامی مهم در جهت اجرای عدالت اقتصادی و اجتماعی است. درتاریخ نمونه های فراوانی می بینیم كه ظهور بسیاری از قهرمانان و سیاست مداران در عرصه های اجتماعی،منشعب از حضور وقف و هدایت جامعه به سمت عدالت بوده است.

ساختارگرایان و پدیده ی وقف

این مكتب در سالهای 1920 توسط انسان شناس انگلیسی به نام رادكلیف براون مطرح شد ساختار گرایان از ساخت جامعه سخن می گویند. ساخت یعنی مجموعه ای از اجزای بهم پیوسته كه دارای ارتباط باشند. اگراز این دیدگاه وقف را بررسی كنیم، بایستی اجزای آن را مورد مطالعه قرار دهیم كه سازمان و اداره ی اوقاف مورد نظر است. اوقاف سازمانی است كه كارایی خود را با نیازهای اداری و انسانی وفق می دهد و این نگرش می تواند مسائل و مشكلات سازمان اوقاف و ارتباط آن با نهاده ،سازمانهای اجتماعی وچگونگی مدیریت اماكن وقفی برای حل مسائل موجود را مورد مطالعه و سنجش قراردهد.(مهتدین، 1368: 58)

پی نوشت ها:

*(دانش آموخته ی كارشناسی ارشد رشته مدیریت فرهنگی- دانشگاه آزاد اسلامی – واحد علوم و تحقیقات)

فهرست منابع و ماخذ:
1- آذر،عادل1385، آمار و كاربرد آن در مدیریت، انتشارات سمت، جلد اول، ص8.
2- ارجمند نیات تبریز، علی، 1380، مقاله ی نگرشی نو در زمینه ی وقف و توسعه ی اقتصادی و اجتماعی كشورها.
3- اسلم جوادی، محمد، 1380/1/27، مقاله ی نقش وقف در توسعه ی فرهنگ.
4- اصیلی، سوسن، 1373، كتاب شناسی وقف، وقف میراث جاویدان، سال 2،ش4،ص108.
5- امینیان مدرس، محمد؛1381، وقف ازدیدگاه حقوق و قوانین، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی ،تهران؛ سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه (سمت)،‌1381،ص296-297.
6- آیت اللهی ،سید ابوالحسن، رخ یزد، محمد علی، 1383، وقف پس اندازجاودانه، مفاخر،‌ چاپ اول.
7- بندر چی، محمد رضا، 1380، مقاله ی وقف ازدیدگاه تاریخی و اصطلاح شناسی فقهی.
8- حائری (یزدی)، محمد حسن، 1380، وقف در فقه اسلامی ونقش آن در شكوفایی اقتصاد اسلامی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، ص49.
9- حسینی، سید یعقوب، 1382، آمار ناپارامتریك، دانشگاه علامه طباطبایی (ره)، ص14.
10- خومحمد خیرآبادی، سعید، 1380، مقاله ی نقش فرهنگ وقف در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی.
11- رفرم، حسن، 1380، مقاله ی نقش وقف در توسعه اقتصادی و اجتماعی.
12- سلیمی فر، مصطفی، 1370، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن، بنیادین پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.
13- فیض علی، مداح، 1380، مقاله ی نقش وقف در توسعه ی تمدن ها.
14- معراجی، سعید، 1385، سنت ماندگار، بنیاد پژوهش و توسعه ی فرهنگ وقف، تهران، صائن، ص94.
15- معروف الحسنی، هاشم، ترجمه ی فیضی، عزیز، 1380، وصیت و وقف، مشهد بنیاد پژوهشهای اسلامی ،چاپ اول .
16- مهتدین، اسفند 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه ص17.
17- مهتدین، اسفند 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه.
18- مهتدین، دی 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه ص58.
19- مهتدین، بهمن 1386، ماهنامه ی فرهنگی، سیاسی اجتماعی داخلی سازمان اوقاف و امور خیریه ص19.
20- میراث جاویدان، زمستان 1385 فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی سال چهاردهم، ‌ص9.
21- میراث جاویدان، زمستان 1385 ،فصل نامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی ص17- 20.
22- میراث جاویدان، زمستان 1385 فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی ‌شماره 38، ص15-20.
23- میراث جاویدان، فصلنامه فرهنگی، تحقیقی، اجتماعی و تاریخی ‌شماره10، ص51-52.
24- میراث جاویدان، 1372، سال اول، ‌شماره دوم، ص8.
25- نوای وقف، مرداد 1387، ماهنامه ی داخلی اداره ی كل اوقاف و امور خیریه استان كرمانشاه، شماره 4.
26- واعظی، عزت الله، 1380، مقاله ی نگاهی به جایگاه وقف در فرهنگ اسلام.
27- هدایتی، سید علی اصغر، 1380، مقاله ی نقش وقف در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی كشورها، مروری اجمالی بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی وقف.
www.awgaf.ir -28
منبع: نشریه قدر شماره 18

منبع : تبيان